Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich do dziś wzbudza przeraĹźenie. PrzeraĹźa skala okrucieństwa, przeraĹźa równieĹź wszechobecna nienawiść, która potrafiła sprawić, Ĺźe ludzie, Ĺźyjący obok siebie od lat potrafili nawzajem wyrządzić sobie krzywdę.

To właśnie nienawiść zdaje się być głównym tematem filmu „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego. JuĹź w trakcie realizacji zdjęć wzbudzał on liczne kontrowersje. Postulaty o pełne, „nieugładzone” pokazanie zbrodni mieszały się z obawami o wzrost nastrojów antyukraińskich i fali (nomen omen) nienawiści. Smarzowski, znany z bezkompromisowości, stworzył jednak film, co prawda opowiadający o rzezi wołyńskiej, lecz równieĹź będący uniwersalnym dziełem o  bezsensownej przemocy względem drugiego człowieka.

Przez ponad dwugodzinny seans widz wędruje razem z główną bohaterką Zosią ( w tej roli debiutantka, niezwykle naturalna Michalina Łabacz). Z jej pomocą zapoznajemy się z mozaiką kultur i obyczajów kresowych. ReĹźyser poświęca duĹźo czasu na analizę stosunków zachodzących pomiędzy narodowościami zamieszkującymi Kresy. Analiza ta nie jest uproszczona, Smarzowski z powodzeniem ukazuje jej wielowymiarowość. Uwydatnia się tu jego niezwykła dbałość o szczegóły. Na ekranie słychać naprzemiennie polski, ukraiński, rosyjski. WraĹźenie robią równieĹź scenografia i kostiumy (nagrodzone na festiwalu w Gdyni). Pozory sielskiej atmosfery zostają brutalnie przerwane przez wybuch II Wojny Światowej. ReĹźyser doskonale zdaje sobie sprawę, Ĺźe wojna usypia moralność człowieka, nie waha się więc pokazywać najgorszych ludzkich cech. Jednocześnie zapewnia nas, Ĺźe nawet w tych okrutnych czasach miały miejsce akty poświęcenia i heroizmu (ukrywanie Ĺťydów przez główną bohaterkę), a uczucia takie jak miłość czy przyjaźń nie zaniknęły całkowicie.

„Wołyń” jest więc ostrzeĹźeniem. Wymowna jest scena,  której równolegle pokazane są dwie  msze w obrządku wschodnim. Jeden duchowny mówi o szacunku do drugiego człowieka, równieĹź innej narodowości, drugi święci siekiery i widły przeznaczone do mordów. Nacjonalizm, nadmierne przywiązanie do swojego narodu, nie prowadzi do niczego dobrego, mówi reĹźyser. W swoim filmie nie tworzy kontekstów, na ekranie nie pojawiają się napisy z datami, czy objaśnieniami wydarzeń. Dzięki temu w miejsce ukraińskich nacjonalistów i Polaków, moĹźemy podstawić dowolne narodowości, w dowolnym czasie i miejscu. Geneza nienawiści zawsze jest taka sama, moĹźe pojawić się ona wszędzie, nawet pomiędzy ludĹşmi, których znamy całe Ĺźycie. W końcu, czy moĹźemy być pewni, Ĺźe w podobnych okolicznościach nie stanęlibyśmy po stronie morderców?

J.